“Wat zou beeldende kunst zijn zonder de verbeelding van de kunstenaar” (L. Gestel)
Dat we hier staan is een godswonder: in de eerste plaats omdat als het aan de Woerdense Vroede Vaderen uit de tijd rond de geboorte van Leo Gestel had gelegen, dit fraaie pand zou zijn afgebroken. Jonkheer Victor de Stuers, een verlichte hoge ambtenaar in dienst van Binnenlands Zaken redde het gebouw gelukkig van de sloophamer.
Ook een wonder dat een hedendaagse Vroede Vader vandaag de Leo Gestel kamer mag openen…maar hij is tenslotte familie van de directeur van de voormalige Rijks Normaalschool waar Leo studeerde en hij is een fan van Leo. Bewonderaars van Leo kunnen vanaf heden hun pelgrimstocht naar Woerden maken.
Ons Stadsmuseum is er in geslaagd een aardige collectie van de grote zoon van Woerden bijeen te brengen. Gestel is weer in de mode…dat is lange tijd niet het geval geweest. De waardering voor de figuratieve Bergense school was en is in bepaalde opzichten niet overdonderend….
Want in Bergen Nh begint mijn Gestel pelgrimage.
Ik woonde medio jaren ‘60 van de vorige eeuw in Bergen NH, en wel aan de Buerweg nr. 7.
Gestel liet in 1921 een huis bouwen aan de Buerweg 4. We waren als het ware bijna buren, als we in dezelfde tijd hadden geleefd. Ook zijn vriend en studiegenoot Jan Ponstijn woonde aan deze weg. Ik heb hem nog gekend. In zijn Bergense tijd schilderde Leo Gestel onder meer het indrukwekkende Sneeuw bij het Oude Hof in Bergen, geheel in de stijl van de Bergense school. Vanuit datzelfde Oude Hof waar mijn vrouw en ik werkzaam waren aan de volkshogeschool, zijn wij getrouwd.
Tot zover Bergen Nh. Groot was mijn verwondering, toen wij in Woerden kwamen wonen, Gestel opnieuw te ontdekken, nu als zoon van deze stad. Sindsdien is hij onderdeel van mijn leven.
1900 is het jaar dat Leo Gestel naar Amsterdam verhuist. In welk Woerden, waar hij in 1881 werd geboren, groeide hij eigenlijk op?
Woerden telt rond die tijd ongeveer 5000 inwoners. Het is weliswaar een stad, maar heeft de omvang van een groot dorp. De bevolking is zeer verzuild en bestaat voor 54% uit Nederlands Hervormden en voor 38% uit katholieken. Die laatsten zijn onlangs aan hun reveil begonnen, hebben weer bisschoppen en bouwen ijverig aan hun voornamelijk neogothische kerken, Ook Woerden krijgt begin eind 19e eeuw zo’n kerk, de Bonaventurakerk van de hand van architect N. Molenaar, waarvan Leo de bouw heeft meegemaakt, want de kerk wordt in 1892 ingewijd; Leo is dan 11 jaar. In één van zijn pointillistische schilderijen uit 1907 zien we op de achtergrond deze kerk. De relatief arme Woerdense bevolking leeft in die tijd vooral van de landbouw en de poldervisserij. Voorts waren er dakpannenfabrieken en graanmaalderijen. In die bedrijven was vooral werk voor ongeschoolde arbeiders voor handen.
Het gemeentebestuur bestond in 1901 uit 5 oud liberale , 1 vrijzinnig liberale, 3 katholieke en 1 AR/CHU raadsleden. Er was natuurlijk al de traditionele Kaas- en Koeienmarkt. Dominante bevolkingsgroepen vormden het kleinbedrijf en de middenstand, waartoe ook Leo’s vader als huisschilder behoorde.
Cultureel stelde Woerden weinig voor. Integendeel. De raad had – ik zei het al – bijna het oude mooie Renaissance stadhuis laten afbreken Wel schilderden bekende kunstenaars in en rond Woerden, vooral van de Haagse school, zoals Weissenbruch, Gabriël en Willem Tholen. Het kleine Nieuwkoop met minder dan 3.000 inwoners en meer dan 30 drankgelegenheden was het centrum. Ook Gestel zal, als hij in Woerden logeert, regelmatig in de omgeving schilderen onder meer met Cornelis Vreedenburg. Hij en Gestel zaten samen op de lagere school en blonken beiden uit in tekenen. Leo verhuist in 1900 naar Amsterdam, maar keert vaak voor kortere periodes terug naar Woerden en schildert dan in de omgeving.. Gestel kwam overigens uit een zeer kunstzinnige familie. Zijn vader had een schildersbedrijf en was een verdienstelijk schilder, tevens directeur van de Woerdense Avondteekenschool. In zijn dagboeken schrijft Leo heel levendig, uitgebreid en ook heel nauwgezet over zijn gelukkige jeugd in Woerden. Dank zij Han Hagen zijn deze autobiografische notities vorig jaar uitgegeven. Zeer de moeite waard. Leo behoorde tot de Nederlands Hervormde Gemeente en ging ter kerk in de nabij gelegen Petruskerk. Zij vader was overigens geen trouwe kerkbezoeker, doch woonde elk jaar wel minimaal een dienst bij om te voorkomen dat kerkelijk schilderwerk zijn verfkwast voorbij zou gaan.
Ook later rond 1907 zal Gestel nog vaak in en rond Woerden schilderen. Uit die tijd stammen enkele schitterende luministische landschappen rond Linschoten en Montfoort. In 1907 schildert hij ook zijn pointillistische schilderij van Woerden met op de achtergrond de Bonaventurakerk.
Eigenlijk is Gestel een zeer raadselachtige figuur, omdat hij zoveel gestaltes aanneemt, zoveel schilderstijlen heeft omarmd….Dat is hem vaak kwalijk genomen, vele critici zagen in hem een epigoon. Nu is het waar dat er schilderijen van Gestel zijn die veel weg hebben van Van Gogh, van Seurat in zijn pointillisme, van Permeke in zijn expressionistische tijd, van Sonia Delaunay in zijn luminisme, van Picasso in zijn kubistische tijd en neo classicistische stijlperiode, van Faulconnier in zijn tijd van de Bergense School…soms herken de invloed van van Dongen of van monumentale beeldhouwers als Hilde Krop; dit nu is een typerende karaktertrek van Leo Gestel: hij probeert iedere stijl uit, impressionisme, pointillisme, orfisme, luminisme, futurisme, kubisme, expressionisme, zelfs classicisme. Ook grote schilders als Picasso kende veel stijlperiodes, maar Picasso vond die meestal zelf uit. Dit geldt echter niet voor Gestel. Doch…op één of andere mysterieuze wijze weet Gestel steeds een eigen invulling aan die stijlen te geven, is er geen sprake van slaafse navolging, hij hanteert dit voor zijn verdere ontwikkeling. Voor een deel .kwam dat omdat hij selectief over nam wat voor hem van belang was, wat zijn schilderstijl en techniek versterkte. Daardoor bereikt hij zeldzame hoogtepunten, zoals zijn zonovergoten kubistische schilderijen van Mallorco, zijn luministische landschappen en zijn overtuigend sterke Spakenburgse vrouwen uit zijn Vlaams expressionistische tijd, nu in bezit van de gemeente Woerden.
Het zijn geen schijngestalten, maar stadia in zijn ontwikkeling. Gestel is dit opzicht een modernist, die zijn tijd en tijdgeest nabij blijft. Je vraagt je wel af: had hij dan een eigen stijl? Een eigen handschrift? Jazeker, alles overziende vallen verschillende karakteristieke elementen op:
- Je herkent altijd de begenadigde tekenaar. Contouren en compositie zijn altijd raak.
- Hij is een fabelachtig portrettist. Verschillende van zijn portretten zijn iconen van de Nederlandse moderne schilderkunst geworden.
- Hij is tevens een geweldig colorist. Soms doet hij me even denken aan die grote fauvist Matisse.
- Leo Gestel is steeds figuratief gebleven en nooit overgegaan tot abstracte schilderkunst.
- Hij is nimmer in een gemakzuchtige routine blijven hangen: hij verkiest steeds het experiment boven de routine. Daarmee is hij een sprekend voorbeeld van de ontwikkeling van de moderne schilderkunst.
- Hij geeft een geheel eigen invulling aan de verschillende schildersstijlen: hier geen slaafse nabootsing; hij gebruikt wat van pas komt in zijn ontwikkeling.
- Hij heeft zelf geschreven “Iedere kunstenaar heeft in zich het gevoel van traditie, en is een deel van de schakel naar de toekomst” en situeert zichzelf daarmee op de delicate evenwichtsbalk tussen traditie en vernieuwing.
- Maar eerste en vooral wilde hij schoonheid uitbeelden: Schoonheid is overal als men door schoonheid bezield is….
Helaas hebben we een onvolledig beeld van zijn werk, omdat 300 tot 400 van zijn schilderijen verloren zijn gegaan bij de brand in zijn Bergense atelier in 1929.
Een pelgrimage naar Gestel is een pelgrimage naar de schilderkunstige ontwikkelingen in de 20e eeuw. En nu hebben we onze Gestelkamer, eindelijk….Misschien bereikt Gestel niet een zo geheel eigen stijl als zijn tijdgenoten Mondriaan of Van Dongen. Maar hij handhaaft steeds wel een heel hoog niveau. Hij heeft ons prachtige kunst geschonken, zoals zijn portretten, de landschappen uit zijn luministische periode, de kubistische doeken van Mallorca, de Spakenburgse vrouwen…wat een krachtige oertypes. Het zijn evenzoveel iconen van de moderne Nederlandse schilderkunst.
Daardoor is Woerden deze grote zoon schatplichtig. Daarom is het zeer terecht dat hij nu zijn eigen kamer in dit museum krijgt.
Frans Lander, Vrienden van het Stadsmuseum
